Главная » Андоз ва андозбандӣ » Пайдоиш ва инкишофи минбаъдаи андозбандї дар Тољикистон

Пайдоиш ва инкишофи минбаъдаи андозбандї дар Тољикистон

01 10 2017 admin Пока нет комментариев

Накша:

1.Пайдоиши андозбандї ва хусусияти миллии он дар таърихи давлат ва њуќуќи тољикон
2. Низоми пешрафтаи андоз дар давлати Сомониён
3. Инкишофи минбаъдаи андозбандї дар ЉТ

Пайдоиши андозбандї ва хусусияти миллии он дар таърихи давлат ва њуќуќи тољикон

Дар таърихи давлат ва њуќи тољикон андоз яке аз нишонањои давлатдорї буда, ифодагарии сиёсати мустаќилона дар бахши молия мебошад. Тањлили ин масъала аз нигоњи таърихї дар асарњои мутафаккири асри XIII Насриддини Тусї «Дар молиёт» ва «Рисола дар расму оини подшоњони ќадим, тарзи гирифтани молиёт ва хирољ ва масорифи он» хеле љолиби диќќат тасвир шудааст. Ба аќидаи ў низоми андозбандї ба тавре сохта шавад, ки њолати воќеии андозсупорро ифода намояд. Иловае бар он, андоз набояд кўшиш ривољи истењсолотро бикоњад.

Дар низоми молияи давлатии Темуриён дар асрњои XIV-XV андоз аз замин ба тариќи мол, одатан сеяки њосилро ташкил мекард, ё аз рўи масоњати замин ба тариќи пул ситонида мешуд.

Ѓайр аз хирољи замин боз бисёр андозњои дигари иловагї вуљуд дошт, ки њам ба шакли пул ва њам ба шакли мол аз мардум меситониданд. Ба дарахтони њосилдори мевадињанда андози «сардарахтон» муќаррар гардида буд.

Андози сарикасї, ки муѓулњо љорї карда буданд, бо номи «саршумор» вуљуд дошт. Ба сабаби дуд кардан андоз мегирифтанд, ки «дудї» ном дошт. Андози «барид», яъне пўшта – «улоѓ» низ вуљуд дошт, ки дар асоси он ањолї маљбур буд ба њар чопар ё ќосид асп ёфта дињад. Яъне аз шаклњои хирољ «бечорї» номида мешуд, ки дар сохтмон ва таъмири њисору ќалъа, кофтан ва тоза кардани каналу корезњо ва ѓайра кор мефармуданд.

Дар шањрњо андозњои сирф шањрї вуљуд доштанд (дањяки ќисми молњои фурўхташаванда ситонида мешуд). Ба ѓайр аз он, њокимон бо амри худ метавонистанд шањриёнро андозњои иловагї банданд.

Меъёри расмии хирољи замин дар ањди Љониён дар асрњои XVII-XVIII мисли пешин буд (сеяки њосил) ситонида мешуд. Аммо хирољро пешакї барои чанд сол мегирифтанд ё онро зиёд мекарданд. Дар дасти заминдорони калон љамъ омадани захирањои бисёр дохилшавии хирољро ба хазинаи давлат коњиш медод.

Дар ин давра ба ѓайр аз ин боз бољу хирољњои бевосита барои савдою њунармандї – тамѓа вуљуд дошт.

Дар исломи асри миёнагї низ истиќлолияти давлатиро дар алоќаманди бо андоз ва љамъоварии он медиданд. Аз ин рў, факењон

бо назардошти меъёрњои шариат рољеъ ба ин масъала аќидањои худро изњор карданд. Доктринаи њуќуќї оиди ин масоил тарѓибгарї «закот – унсури бинои мусулмонї» ва ходими Расули Худо «касе, ки аз пардохти закот саркашї кунад, аз дин хориљ аст» мебошад.

Яке аз донишмандон ва мутафаккирони бузурги њуќуќи исломї-Абўњанифа Нўъмон ибни Собити Кўфагї, ки дар миёни халќ мо бо номи Имоми Аъзам машњур аст, дар ин бобат андешањои љолиб рондааст, ки тањлили он имрўз њам аз нигоњи илмї ва амалї барои дарки зарурати андоз ва таъинот иљтимоии он аз ањамият холї нест.

Таълимоти њуќуќии Абўњанифа серљабња буда, он масъалањои мухталифи њуќуќї, давлатї, назариявї, оилавї ва ѓайраро дар бар мегирад. Дар байни таълимоти њуќуќии ў наќши закот њамчун як намуди андоз хоса аст.

Закот маънои «покї» ва «зиёдат»-ро ифода намуда, аз молњои њалол рўёнида, дар «хазинаи давлат», яъне «байтулмол» нигоњ дошта мешавад. Таъиноти он дар дастгирии ятимон бечорагон ва инчунин њалли баъзе масоили сиёсї ифода меёбад.

Ашё ва неъматњое, ки закот дар онњо фарз аст:

Ашёњои ќимматбањо, мисли тилло, нуќра, пул ва ѓайра;
Чорпоёни хонагї, мисли шутур, гов, гўсфанд, асп ва ѓайра;
Матоъњои тиљоратї;
Зироат ва меваљот;

Нисбати неъматњои номбурда закот дар он маврид фарз мешавад, ки агар миќдори муайян бошад ва онро «нисбати том» мегўянд.

Аз молњои истифодабарии шахсї, аз ќабили хўрок ва пўшокаи зарурї, косаю табаќ, воситањои наќлия, хонањои истиќоматї, китобњои мавриди ниёз ва молњои ёфташуда закот намеситониданд.

Мувофиќи таълимоти Абўњанифа пардохти закот ба њар фарди мусалмон фарз аст, агар:

Озод бошад;
Болиѓ бошад;
Оќил бошад;
Соњибнисоб бошад (яъне молаш дар муомилот бошаду арзиши иловагї ба даст орад);
Як соли ќамарї бар молаш бигузарад, яъне камаш як сол молики он бошад.

Њанафиён зимни пардохти закот ниятро шарт медонистанд, яъне нияти шахс бояд пардохти закот равона шуда бошад.

Закот аз ашёњои ќимматнок, монанди тилло, нуќра ва ѓайра:

«Аз Абўњурайра ривоят аст, ки Расул (с) фармуд: Њељ соњибтилло ва нуќра (яъне соњиби тилло ва нуќра) нест, ки њаќќи он (закоташ)-ро аз он тадњия накунад, магар ин ки дар рўзи ќиёмат барояш тахтањое аз оташ сохта шуда ва дар оташи љањаннам доѓ гардида, пањлў, пешонї ва пўсташ бад-он карда мешавад ва чун сард (карда мешавад) шавад, дубора доѓ карда мешавад…». Аз ин њадис бармеояд, ки пардохти закот аз тилло ва нуќра њатмист, ба шарте ки «нисбати том», яъне миќдори муайян мављуд бошад. Нисбати тилло 20 мисоќ (воњиди вазн) ва нисоби нуќра 200 дирањм аст, ки баробар аст бо 140 мисќол ва закоти њар ду рубъи (чоряки) ушри онњо 1/40 мебошад.

Тилло: 1/40*20 мисќол =20/40=0,5 мисќол тилло

Нуќра: 1/40*200 дирњам = 200/40=5 дирњам.

Аз ин бармеояд, ки рубъи (чоряки) ушри 20 мисќол тилло, ним мисќол ва рубъи ушри 200 дирњам, 5 дирњам аст. Бинобар ин њар кассе, ки 20 мисќол тилло дорад (бо њисоби имрўза 85 грамм ва чоряки он, яъне рабъи ушрии он таќрибан 2/1 грамм мебошад) бояд ним мисќолашро барои закот пардозат. Њар кассе, ки 200 дирњам нуќра дорад (таќрибан ба 695 грамм ва рабъи ушрии он 14/8 грамм аст) бояд 5 дирњами онро пардозад.

Закот аз чорпоёни хонагї:

1) Закот аз шутур. Нисоби томи шутур аз 5 адад шурўъ мешавад. Бинобар ин, њар ки дорои 5 адад шуту рва ё бештар аз он буда ва дар як сол молики он бошад, закот бар ў фарз мегардад, ба ин тариќ:

а) Закоти 5 адад то 9 адад шутур – 1 гўсфанд аст;

б) Аз 10 то 14 адад -2 гўсфанд;

в) Аз 15 то19 адад – 3 гўсфанд;

г) Аз 20 то 24 адад – 4 гўсфанд;

ѓ) Аз 25 то 35 адад -1 шутури моддаи яксола;

д) Аз 36 то 45 адад – 1 шутури моддаи дусола;

е) Аз 46 то 60 адад – 1 шутри сесола;

ё) Аз 61 то75 адад – 1 шутури чорсола;

ж) Аз 76 то 90 адад – 2 шутури дусола;

з) Аз 91 то 120 адад – 2 шутури сесола.

Сипас, аз 120 боло то замоне ки теъдоди шутурњо ба 149 адад бирасад, мувофиќи њисоби боло њисоб мекунем, ба ин тариќ:

и) Закоти 125 адад шутур то 129 шутур – 2 шутури сесола ва 1 гўсфанд;

к) Закоти 130 то 134 адад шутур – 2 шутури сесола ва 2 гўсфанд;

л) Аз 135 адад то 139 -2 шутури сесола ва 3 гўсфанд;

м) Аз 140 то 145 – 2 шутури сесола ва 4 гўсфанд;

н) Аз 145 то 1- 2 шутури сесола ва 1 шутури яксола;

о)Закоти 150 адад шутур – 3 шутури сесола аст.

Сипас аз 150 ба боло то замоне, ки шумораи шутурњо ба 196 то 200 нарасад, тибќи њисоби боло њисоб хоњем кард ва дар 196 адад шутур то 200 шутур, 4 шутури сесола закот вуљуд дорад ва пас аз он муњосибаро аз Сар мегирем ва то охир.

2) Закот аз гов. Нисоби томи гов аз 30 адад шурўъ мешавад. Инчунин закот дар он сурат вољиб мегардад, ки агар њар як гов ба яксолагї рассад ва дар сањро чарад.

а) Закоти 30 адад гов – 1 гўсола аст;

б) Аз 40 адад то 59 – 2 гўсола аст;

в) Аз 60 адад -2 гўсолаи яксола;

г) Аз 70 адад – 1 гўсолаи дусола ва 1 гўсолаи яксола;

ѓ) Аз 100 адад – 2 гўсолаи яксола ва 1 гўсолаи дусола.

Аз ин ба боло ба њамин гуна дар њар 10 гов фарзияти закот аз гўсолаи яксола ба дусола таѓйир меёбад.

3) Закот аз гўсфанд. Нисоби пурраи гўсфанд аз 40 адад шурўъ мешавад.

а) Закоти 40 адад гўсфанд то 120 адад – 1 гўсфанд мебошад;

б) Аз 121 адад то 200 адад- 2 гўсфанд. Аз ин ба боло дар њар сад гўсфанд 1 гўсфанд закот вуљуд дорад.

Бояд ќайд кард, ки њукми гўсфанд ва буз дар закот як хел аст.

4) Закот аз асп. Назди Имом Абўњанифа (р) дар асп низ закот вуљуд дорад. Соњиби нисоби асп метавонад барои њар асп 1 динор закот пардозад ва ё аспро нарх карда ва аз њар 200 дирњам 5 дирњам бипардозад. Вале дар назди Абўюсуф Муњаммад (р) дар асп закот вуљуд надорад.

Дар ха рва хачир закот вољиб нест, агар онњоро бо маќсади тиљорат нагирифта бошанд.

Закот аз зироат ва меваљот:

Он чизе, ки аз замин мерўяд, аз љумла зират ва меваљот ба истиснои чўб, алаф ва њезум андоз доранд ва ин намуди андозро аслан «ушр» меноманд. Ин намуди молиёт нисоби мушаххас надорад. Миќдори пардохти ушр ба чигунагии обёрї вобастагї дорад:

Зироат ва меваљоте, ки бо оби љорї ва ё оби борон обёрї шудаанд, 1/10 (аз дањ як) аст.
Зироат ва меваљоте, ки бо далв (сатил) ё мотор в ай ин, ки ба воситаи гов ва ё шутур обёрї мешаванд, миќдори закоташон нисфи ушр аз бист як (1/20) аст.

Шахс метавонад, ки ушрро ба тоифањои зерин бидињад:

Ба фаќир, яъне кассе, ки моли ў камтар аз њадди нисоб аст;
Ба мискин, яъне кассе, ки чизе надорад;
Омили закот (новобаста аз шароити зисташ музди кори худро аз њисоби закоти љамъшуда мегирад);
Ба мукотаб – ѓуломе, ки хештанро бихарад;
Ба ќарздоре, ки наметавонад ќарзи худро бидињад;
Дар роњи Худо; Назди Имом Абўњанифа шомили ононе аст, ки ба љињад дар роњи Худо баромада, вале аз љамоат ва гурўњои хеш људо шудаанд ва ба нафаќа эњтиёљ доранд.
Ба мусофире, ки дар сафар дармонда аст ва харљи баргашт ба ватанро надорад, њарчанд дар ватани худ фаќир набошад;
Ба «муаллафатулќулуб». Ононе ки ба василаи закот ба ислом ва мусалмонон улфат дода мешавад (њавасманд карда мешаванд), монанди ѓайримусалмон, ки агар ба онњо кўмаке бишавад ба дини ислом моил мешавад ё дар љанг ба мусалмонон кўмак мекунад.

Пардохти закот дар мавриди зайл љоиз нест:

Ба касоне, ки миёни эшон ва закотдињанда ќаробати хешутаборї вуљуд дошта бошад, монанди падару модар, падаркалон, модаркалон ва ѓайра;
Зан ба шавњар ё шавњар ба зан (бинобар назари Имом Абўњанифа);
Ба зердастони хеш;
Ба ѓуломе, ки нисфи пул барои озодии ў дода шудааст;
Ба сарватманд, Фарзанд ва зердастон;
Барои бини Њошим, њарчанд фаќир ва мискин бошанд. Бани Њошим иборат аст аз авлоди Алї, Аббос, Љаъфар, Аќил ва Њорис бини Абўмуталиб.
Ба ањли зима, њарчанд фаќир ва мискин бошанд.

Ѓайр аз закот, дар таълимоти њуќии њанафиён боз дигар намудњои андоз мављуд буданд:

1) Хумс – андозбандии моликият, 1/5 њисса бо назардошти даромади солона;

2) Ушр – андоз аз заминњои ушрї. Заминњои ушрї гуфта, он заминњоеро меноманд, ки сокинони он дини исломро бе мамоният ќабул намудаанд ё бо нишон додани андак мухолифат онро ќабул кардаанд. Ба ин гурўњи заминњои шањрњои Макка, Басра ва Ироќ дохил мешуданд. Андозситонї аз заминњои ушрї вобаста аст аз тарзи обёрикунии онњо. Агар заминњои ушрї бо оби борон ва оби љорї (обёрикунии табии) обёрї шаванд, пас андоз аз дањ (1/10) њисса мебошад. Агар дар рафти обёрї сатил, гов ва шутур истифода шавад (обёрикунии сунъї), пас аз бист як њисса (1/20) андоз ситонида мешавад.

3) Хориљ – андози сарона аз замин. Заминњои хирољї заминњои халќњои тасхиршудае мебошанд, ки барои пањн шудани дини ислом монеаи сахт нишон дода, бо тариќи сулњ бастан заминњои худро ба навкарони араб супорида, дар он љо зиндагї мекунанд. Онњо заминњои худро коркард карда, аз он андоз (хирољ) месупориданд. Дар таълимоти Имом Абўњанифа заминњое, ки обёриашон аз њисоби дарёњои Љайњун, Сайњун, Фурот ва Даљла аст, њосилаш хирољї эътироф шудааст. Шогирди ў – Муњаммад бошад зироате, ки аз истифодабарии ин чор дарё ба даст меояд, ушрї номидааст. Бисёри олимон дар он аќидаанд, ки заминњои араб ушрї буда, заминњои ѓайриараб хирољианд.

Хирољ ду навъ мешавад:

а) Хирољи муќосама – хирољест, ки чоряк ё панљяки њиссаи онро барои гирифтани хирољ пеш аз кишт муайян менамоянд.

б) Хирољи мувозафа – чунин хирољест, ки аз њисоби заминњои обї гирифта шуда, барои њар як љарибе, ки обёрї карда мешавад (як љариб=1260-1592м²) як соъ гандум (ќариб 3кг) ва ё як соъ љав ё як дирњам додан зарур аст. Агар дар заминњои хирољи мувозафа офати табиї рух дињад, пас хирољ гирифта намешавад.

4) Садаќаи фитр – пардохти садаќаи фитр барои њар мусулмони озод ва соњибнисоб фарз аст. Миќдори садаќаи фитр барои 1 нафар дар гандум ним соъ (1,5кг) ва дар љав, хурмои хушкшуда 1 соъ (3 кг) мебошад.

Ќайд кардан лозим аст, ки андоз ва андозбандї яке аз самтњои нисбатан коркардшудаи фаъолияти илмии Абўњанифа ва пайравони он мебошад. Силсилаи асарњои илмии шогирдон ва пайравони ў – Ќози Абўюсуф «Китоб –ал — харољ», Бурњонидини Марѓелонї «Њидоя», Тољи Шариат «Мухтасар-ул-виќоя» ва дањњо дигарон, ки ба масъалаи андоз бахшида шудаанд, як силсилаи мукаммали таълимоти њуќуќиро оид ба андоз дар илми њуќуќи исломї муќаррар намуда, аз бисёр љињат бо дарки моњият, мафњум ва таъиноти иљтимоии андозу андозбандї дар љомеаи инсонї рушанї мебахшад. Омўзиши онњо дар мавриди њатмї будани андозњо, ба камбаѓалон ва ятимон додани онњо, муайян намудани њадди нисоб ва ѓ., ки ба инкишофи мутаносиби гурўњњои иљтимої замина гузошта, таъмини ва озодию ободии аъзои љамъиятро маќсад дорад, аз бисёр љињат ба њадафњои љомеаи шањрвандию давлати њуќуќии замони нав мувофиќат мекунад.

Њамин тавр, аз даврањои ќадим андозбандии мардуми тољик дошта, аз рўи ќайд, љамъоварї дар Хазина ва маќоми амалдорон барои њалли масъалањои оммавї равона будааст. Дар даврањои гуногуни давлатдории миллї мустањкамшавии низом андоз аз њолатњои одилона будани андоз ва беинсофии амалдорони андозситон вобаста буд ва вобаста мебошад. Фаъолияти амалдор њамчун хизматчии давлат њатман бояд дар доираи ќонун, инсоф ва њурмату эњтиром нисбат ба дењќон ва молистењсолкунанда, ки офарандаи неъматњои моддї мебошанд, бояд сурат гирад. Талаби пардохтани андоз бояд имконияти њаќиќии ќобили пардохткунї доштани дењќон ва дигар андозсупорандаро ба асос гирад.

Низоми пешрафтаи андоз дар давлати Сомониён

Яке аз омилњои пешрафта будани низоми андоз дар давлати Сомониён љараёни ќабул кардани ќарор аст. Амирони Сомонї дар фаъолияти худ кўшиш доштаанд, адлро, тартибро ва одобро дар идоракунии давлатї, ќатъї риоя намоянд. Байњаќї дар таърихаш дар ишора ба Наср ибни Ањмади Сомонї сухани зеринро наќл мекунад: «Њар чї ман дар њашм фармон дињам, то се рўз онро имзо накунанд, то дар ин муддат оташи хашми ман сард шуда бошад ва шафеъонро сухан ба љойгоњ афта два он гоњ назар кунам ба он ва пурсам, ки агар он хашм ба њаќ гирифта бошам, чўб чандон зананд, ки кам аз сад бошад ва агар ба ноњаќ гирифта бошам, ботил кунам он уќубатро ва бардошт кунам он касонро, ки дар боби эшон сиёсат фармуда бошам, агар лаёќат доранд бардоштанро».

Низомуммулк дар «Сиёсатнома» фазилатњои зиёде, ки хоси давлати Сомониён буд, ёд меорад, аз љумлаи онњо яке он будааст, ки њар касро мувофиќи хизматаш батадриљ, баъди санљиданњо, баъди бовар њосил кардан ва танњо барои амали некаш, њамчун мукофот вазифае медоданд: «чунон, ки ѓуломе харидандиву як сол ўро пиёда хизмат фармудандї.. Ва чун як сол бо аспу тоза на хизмат кардї, дигар сол ўро ќарољўрї додандї, то бар миён бастї. Ва соли панљум Зине бењтар ва лагом кавкабу ќабои дороиву дабусие, ки дар халќа овехтї… Агар шоистагиву њунари ў њама љо маълум шудї ва кори бузург аз дасти ў баромадї ва мардумдору худовандўст будї, он гоњ то сиюпанљсола нашудї, ўро амирї надодандї ва вилоят номзад накардандї».

Исмоили Сомонї аввалин давлатро буд, ки маъмурияти на танњо сиёсї, балки пешрафтаи идоракунии иќтисодиро ташаккул дод. Ба фикри академик Б.Ѓ.Ѓафуров сохтори мутаносиби идораи давлат, аз он љумла оиди љамъоварии андоз ва истифодаи маблаѓњои пули давлатї (хазина) дар асрњои IX-X дар давлати Сомониён ташкил дода шуда буд.

Ба гувоњии «Таърихи Бухоро» — Давлати Сомониён тавассути девонњои зерин идора карда мешуд: вазир, муставфї, амидулмулк, соњибшурт, соњибмуайяд, ќазо авкоф, мўњтасиб, шараф, ваќф. Девони вазир асоситарин идораи марказї њисоб мешу два тамоми сохторњои ваколатдори маъмурї ва иќтисодии давлатро ташкил ва назорат менамуд. Ба вай сардорони њамаи дигар девонњо итоат мекарданд, аз он љумла девони муставфї (хазинадорї). Сохторњои мањалии њокимияти давлатї (њокимони вилоятњо) ба кори маќомотњои соњавии идоракунї дастурњо медоданд. Ба девони марказии идоракунии умумї итоат менамуданд.

Бояд ќайд кард, ки дар давлати Сомониён андозњое вуљуд доштанд, ки тибќи муќарароти ислом муайян мешуданд.

Пайдоиш ва инкишофи минбаъдаи андозбандї дар Тољикистон

Добавить комментарий Отменить ответ